Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘eni?

Meimei ko e ngaahi fāmili ‘e toko 600,000 ‘oku nau nofo totongi ‘i Nu‘u Sila, pea ‘oku fakahā mai ‘i he ngaahi fakatotoló ‘oku mā‘ulalo ange ‘a e tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi ‘api nofo totongí ‘i hono fakahoa ki he ngaahi ‘api ‘oku nofo‘i ‘e he kau ma‘u ‘apí (owner-occupied homes). ‘Oku fakahā ‘i he fakatotoló ‘oku ‘i ai ‘a e fepikitaki ‘a e ngaahi ‘api ‘oku momoko, nga‘unga‘u mo limulimuá ki he ngaahi ola kovi ki he mo‘ui leleí, tautautefito ki he ngaahi mahaki hangē ko e helá (asthma) mo e ngaahi mahaki ‘o e mafú. ‘I hono fakalelei‘i ‘o e tūkunga ‘o e ngaahi ‘api nofo totongí, ‘e a‘usia ai ‘e he kakai Nu‘u Sila ‘oku nau nofo totongí ha tu‘unga mo‘ui lelei ‘oku lelei ange, pehē ki ha holo hifo ‘a e ngaahi fakamole fakafaito‘ó pea toe si‘i ange ‘a e tokolahi ‘oku fakatākoto ‘i falemahakí. ‘Oku ngalingali ke si‘i ange ‘a e ngaahi maumau ‘oku fakatupu ‘e he limulimuá pe hauhausiá ‘i ha māfana mo mātu‘u ange ‘a e ngaahi ‘apí, ‘o lelei ange ai hono malu‘i ‘o e ‘inivesi pa‘anga ‘a e kau lenilootí.

Ko e hā ‘a e fakamatala tefito ‘oku fiema‘u ke u ‘ilo ki ai?

‘Oku kau ‘i he ngaahi makatu‘unga ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí ha ngaahi tafa‘aki ‘e nima ‘o ha ‘api, ‘a ia ‘oku nau tānaki kotoa atu ke ma‘u ai ha ‘api māfana mo mātu‘u.

Fakamāfaná (Heating):

Ko e ngaahi ‘api nofo totongi kotoa pē kuo pau ke ‘i ai ha me‘a fakamāfana tu‘uma‘u ‘e taha pe lahi ange ai, ‘a ia te ne lava ‘o fakamāfana‘i ‘a e tefito‘i loki talanoá ke a‘u ki he tu‘unga mā‘ulalo taha ko e tikilī selisiasi ‘e 18 (18°C) pea lava ke ne tauhi ‘a e tu‘unga māfana ko ‘ení ‘i he ta‘ú kakato. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi me‘a fakamāfana pau ‘oku ‘ikai ngāue lelei, mamafa pe ‘ikai lelei ki he mo‘ui leleí, ‘oku ‘ikai ke nau maa‘usia ‘e kinautolu ‘a e ngaahi fiema‘u ki he fo‘i makatu‘unga ko ‘ení. ‘Oku ‘i ai ‘a e me‘asivi ki he ngaahi founga fakamāfaná ‘oku ma‘u atu ia ‘i he tenancy.govt.nz/heating-tool, ‘a ia ‘okú ne ‘oatu ha līpooti ki he tu‘unga fakamāfana mā‘ulalo taha ‘oku fiema‘ú. ‘E lava ‘o ngāue‘aki ia ke vakai‘i pe ‘oku fe‘unga ‘a e founga fakamāfana lolotongá ke ne a‘usia ‘a e makatu‘unga ‘oku fiema‘ú, pe ‘oku fiema‘u ke fokotu‘u ha hita (heater) fo‘ou.

‘Aofí (Insulation):

Na‘e kamata meí he ‘aho 1 Siulai 2019 ‘a e pau ke ‘i ai ha ‘aofi fakamāfana ‘i he lalo ‘ató mo e lalo falikí ‘i he ngaahi ‘api nofo totongi kotoa pē, ‘i he taimi ‘oku lava ke fokotu‘u ai ‘ení. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi ‘aofi lolotonga ‘e ni‘ihi ‘i he ngaahi ‘api nofo totongí ‘e fiema‘u ia ke ‘aofi fakalahi pe fetongi. Makatu‘unga ‘i he feitu‘u ‘oku tu‘u ai ‘a e ‘apí, ‘oku fiema‘u ‘a e ‘aofi ki he lalo ‘ató ke ne fakakakato ‘a e fiema‘u tu‘unga mā‘ulalo taha ‘o e mahu‘inga R-values,* pe ko ha ‘aofi fakamāfana lolotonga na‘e fokotu‘u kimu‘a ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016 ‘oku fiema‘u ia ke milimita ‘e 120 pe matolu ange. Ko e ‘aofi fakamāfana ki he lalo falikí kuo pau ke ‘i he tu‘unga mā‘ulalo taha ko e 1.3 ‘o e R-value.

*‘Oku ‘uhinga ‘a e ‘R’ ki he ivi ta‘ofi ‘o e ‘aofí ̶ ko ha mahu‘inga R-value ko ha me‘afua ia ki he mālohi ‘o hono ta‘ofi ‘e he ‘aofí ‘a e hū atu ki tu‘a ‘a e ‘ea māfaná.

Fetafeaki ‘a e ‘eá (Ventilation):

Kuo pau ki he ngaahi ‘api nofo totongí ke ‘i ai ha matapā pe matapā teke/luva ‘e taha (kau ki ai ‘a e ngaahi matapā teke ke tukuhifo‘aki ‘a e maama fakaenatulá pe skylights) ‘oku lava ‘o fakaava ki tu‘a ‘i he kotoa ‘o e ngaahi loki mohé, loki kaí, loki talanoá, ngaahi loki mālōlō‘angá mo e ngaahi peitó. Ko e ngaahi matapā teke ‘oku malava ‘o fakaavá mo e ngaahi matapā ki tu‘á kuo pau ke tānaki fakakātoa ke ma‘u ‘a e ‘ēlia ko e pēseti ‘e nima pe lahi ange ‘o e lahi ‘o e loki takitaha. Kuo pau ke lava ‘o tuku fakaava ‘a e ngaahi matapā teké pe ngaahi matapaá.

Ko e ngaahi peito mo e ngaahi falekaukau kotoa pē kuo pau ke ‘i ai hano ī ke ne komo ki tu‘a ‘a e ‘eá.

‘Ea nga‘unga‘ú mo e fakatafenga vaí:

Kuo pau ke ‘i ai ‘a e ngaahi fakatafenga vai lelei ‘i he ngaahi ‘api nofo totongí ki hono fakatafe ‘o e vai ‘uhá, ngaahi toka‘anga vaí mo e vai ‘oku ‘i he kelekelé, ‘o kau ki ai ha tānaki‘anga vai (outfall). Kuo pau ke fakakau ‘i he fa‘unga fakatafenga vaí ha ngaahi fakatali (gutters), paipa fakatafe vai ki lalo (downpipes) pea mo e fakatafenga vai ki hono fakatafe ‘o e vai meí he ‘ató.

Kapau ‘oku toe ‘i ai ha faliki malu ‘i he lalo faliki ‘o e ‘api nofo totongí, kuo pau ke fokotu‘u ha ‘aofi ke ta‘ofi ha hū ‘a e ‘ea nga‘unga‘ú ki he falé (moisture barrier) kapau ‘oku malava hano fokotu‘u ‘eni.

Ta‘ota‘ofi ‘o e hū ‘a e ‘ea momokó ki he falé (Draught stopping):

Kuo pau ke monosi pe monomono ‘e he kau lenilootí ha ngaahi avaava pe ngaahi fo‘i ava ‘oku ‘i ha tu‘unga ta‘efakafiemālie ‘i he ngaahi holisí, lalo ‘ató, matapā teké pe luvá, falikí mo e ngaahi matapaá ‘a ia ‘oku tupu mei ai ha hū ‘a e ‘eá ki he falé. Kuo pau ke tāpuni malu ‘a e ngaahi tafu‘anga afi fakasiminií tukukehe kapau kuo felotoi ‘a e tokotaha nofo totongí mo e lenilootí ke ‘oua ‘e fakahoko ‘eni.

 

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi faka‘atā ‘e ni‘ihi ki he ngaahi makatu‘ungá ni, pea ‘oku ‘i ai foki mo e ngaahi faka‘atā fakalūkufua ‘e ala fakahoko atu ki ha ngaahi ‘api nofo‘anga ‘e ni‘ihi.

‘Oku ma‘u atu ha fakamatala fakaikiiki fekau‘aki mo e ngaahi faka‘ataá ‘i he uepisaiti ‘a e Tenancy Services ‘i he. (external link)
Kātaki ‘o fakatokanga‘i ange ko e fakamatalá ni ‘oku ‘atā atu pē ia ‘i he lea faka-Pilitāniá.

Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku fiema‘u ke u fuofua fakahoko?

‘Oku totonu ke ‘ilo ‘a e kau nofo totongí mo e kau lenilootí fakatou‘osi ki he ngaahi ‘aho mahu‘inga ko ‘ení.

Fakahoko ‘i he Taimí ni:

Meí he 1 Siulai 2019:

  • Na‘e kamata ‘a e pau ke ‘i ai ha ‘aofi fakamāfana ‘i he lalo ‘ató mo e lalo falikí ‘i he ngaahi ‘api nofo totongi kotoa pē, ‘i he taimi ‘oku lava ke fokotu‘u ai ‘ení.
  • Kuo pau ki he kau lenilootí ke nau fakakau ha tohi fakamatala kuo nau ‘osi fakamo‘oni tohinima ki ai ‘i ha aleapau nofo totongi fo‘ou, kuo liliu pe kuo toe fakafo‘ou, ‘o fakahā ai te nau faipau, pe kuo nau ‘osi faipau, ki he ngaahi makatu‘unga ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí.
  • Ko e tānaki atu ‘eni ki he ngaahi fiema‘u lolotonga talu meí he 1 Siulai 2016 ke fakakau ha tohi fakamatala ‘i he ngaahi aleapau nofo totongi kotoa pē ‘oku fakakau ki ai ‘a e ‘aofi fakamāfana ‘i he ‘api nofo totongí, feitu‘u ‘oku ‘ai aí, fa‘ahinga ‘o e ‘aofi fakamāfaná pea mo e tūkunga ‘oku ‘i aí. Ko e ongo fakamatalá ni ‘oku malava pē ke fakataha‘i ‘o ‘ai ki ai ha fakamo‘oni tohinima pē ‘e taha.
  • Kuo pau ke tauhi ‘e he kau lenilootí ha ngaahi lēkooti ‘oku hā ai ‘a ‘enau faipau ki he ngaahi makatu‘unga ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí ‘a ia ‘oku fiema‘u pe ‘e fiema‘u lolotonga ‘o ha nofo totongi.

Meí he 1 Siulai 2020:

  • Kuo pau ki he kau lenilootí ke nau fakakau ha tohi fakamatala ki he tu‘unga lolotonga ‘o e faipau ki he ngaahi makatu‘unga kuo fokotu‘u ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí ‘i ha aleapau nofo totongi fo‘ou, kuo liliu pe kuo toe fakafo‘ou.

Meí he 1 Siulai 2021:

  • Kuo pau ki he kau lenilooti fakatāutahá ke nau fakapapau‘i ‘oku faipau ‘a honau ngaahi ‘api nofo totongí ki he ngaahi makatu‘unga kuo fokotu‘u ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí ‘i loto ‘i he ‘aho ‘e 90 ‘o ha aleapau fo‘ou, kuo liliu pe kuo toe fakafo‘ou.
  • Ko e ngaahi ‘api pootí (boarding houses) (tukukehe ‘a e ngaahi fale pooti nofo totongi ‘a e Housing New Zealand mo e Community Housing Provider) kuo pau ke nau faipau ki he ngaahi makatu‘unga ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí.

Meí he 1 Siulai 2023:

  • Ko e ngaahi ‘api kotoa ‘a e Housing New Zealand mo e ngaahi ‘api ‘osi lēsisita ‘a e kau Community Housing Provider kuo pau ke nau faipau ki he ngaahi makatu‘unga kuo fokotu‘u ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí.

Meí he 1 Siulai 2024:

  • Ko e ngaahi ‘api nofo totongi kotoa pē kuo pau ke nau faipau ki he ngaahi makatu'unga ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui lelei.

Ki ha fale‘i lahi ange ki he ngaahi makatu‘unga kuo fokotu‘u ki ha ngaahi ‘api fakatupu mo‘ui leleí, vakai ki he uepisaiti ‘a e Tenancy Service (external link) .
Kātaki ‘o fakatokanga‘i ange ko e fakamatalá ni ‘oku ma‘u atu pē ia ‘i he lea faka-Pilitāniá.

Kapau ‘okú ke fiema‘u ha tokoni ki ha fakatonulea ki he fakamatalá ni, ‘e lava ke ke ngāue‘aki ‘a ‘emau sēvesi fakatonulea ta‘etotongí. Muimui ki he ngaahi fakahinohino ‘i laló ke ke lea ai ki ha tokotaha fakatonulea:

  1. Telefoni mai ‘i he 0800 836 262 hili ‘a e taimi 9 pongipongi.
  2. Kole ke ke lea ki ha tokotaha fakatonulea.
  3. Fakahā mai ‘a e lea ‘okú ke fiema‘u.
  4. ‘E lea atu ha tokotaha fakatonulea ‘i ha ki‘i taimi nounou mei ai.